Opera Halka
„Halka” to pierwsza pełnoprawna opera narodowa w historii Polski, skomponowana przez Stanisława Moniuszkę do libretta Włodzimierza Wolskiego. Jest to dzieło, które na stałe wpisało się w repertuar polskiej sceny operowej, stanowiąc filar tradycji muzyki klasycznej w Polsce. Premiera odbyła się 1 stycznia 1848 roku w Warszawie, a opera od razu zdobyła ogromną popularność, nie tylko w kraju, ale i za granicą. Kompozycja powstała w kontekście wydarzeń historycznych, które miały miejsce w Polsce, zwłaszcza w związku z powstaniem krakowskim z 1846 roku, które zakończyło się krwawą „rzezią galicyjską” i niepowodzeniem prób wyzwolenia spod zaboru austriackiego. Chociaż opera nie odnosi się bezpośrednio do tego powstania, jej temat – zderzenie dwóch warstw społecznych (szlachty i chłopstwa) – jest wyraźnie związany z wydarzeniami z okresu zaborów. Moniuszko, który był głęboko związany z polskim patriotyzmem, w „Halki” oddał hołd narodowym wartościom i losowi chłopów, a także podkreślił sprzeczności i hipokryzję szlacheckiego społeczeństwa. Fabuła „Halki” opowiada tragiczną historię góralki Halki, uwiedzionej przez szlachcica Janusza. Główna bohaterka jest młodą dziewczyną z Podhala, która zakochuje się w Januszu, dziedzicu wsi. Początkowo Janusz obiecuje jej miłość i małżeństwo, ale po pewnym czasie porzuca ją, wybierając jako żonę Zofię, córkę szlacheckiego Stolnika. Halka, przekonana o uczuciach Janusza, z nadzieją oczekuje jego powrotu, lecz jest świadkiem ślubu swojego ukochanego z inną kobietą. Zrozpaczona, zadaje sobie śmierć, rzucając się do rzeki. W dramacie pojawia się również postać Jontka – młodego górala zakochanego w Halce, który stara się ostrzec ją przed złudną miłością Janusza. Niestety, jego miłość do Halki nie zostaje odwzajemniona, a jego próby pomocy kończą się tragicznie. Muzyka w „Halki” jest ściśle związana z rozwojem akcji i emocji postaci. Moniuszko mistrzowsko komentuje zmieniające się nastroje bohaterów, nadając utworom różnorodne barwy i intensywność. W szczególności kompozytor wykorzystuje tańce narodowe, takie jak polonez i mazur, które mają zarówno charakter narodowy, jak i służą ukazaniu różnic pomiędzy środowiskami chłopskim i szlacheckim. W muzyce szlacheckiej, np. w polonezie, Moniuszko zastosował styl pompatyczny i uroczysty, podkreślając sztuczność i fałsz szlacheckiego środowiska. Z kolei muzyka góralska, charakteryzująca się prostotą i szczerością, oddaje autentyzm i serce ludu. Takie kontrasty w muzyce opery mają nie tylko funkcję narracyjną, ale także społeczno-psychologiczną, ukazując różnicę pomiędzy klasami społecznymi i sprzeczności, które te różnice wywołują.
Najbardziej znanymi utworami z opery są mazur z I aktu oraz aria Jontka z IV aktu – „Szumią jodły na gór szczycie”, która stała się jednym z symboli polskiej muzyki operowej. „Halka” została skomponowana w dwóch wersjach – dwuaktowej i czteroaktowej, z czego ta druga jest częściej wykonywana. Każdy akt ukazuje głębię dramatu, który toczy się pomiędzy uczuciami bohaterów i ich tragicznymi decyzjami. Akt I: Na dwór Stolnika przybywa okoliczna szlachta, by świętować zaręczyny Zofii i Janusza. W tym czasie Halka, porzucona przez ukochanego, przychodzi na dwór i śpiewa o swojej nieszczęśliwej miłości. Janusz, rozpoznając jej głos, zostaje poruszony, lecz wciąż kłamie, zapewniając ją o swojej miłości. W międzyczasie dochodzi do radosnego poloneza i dalszej zabawy zaręczynowej, w której Halka wkrótce zostaje wyparta przez gości. Akt II: Jontek, zakochany w Halce, próbuje przekonać ją o zdradzie Janusza. Mimo jego prób ostrzeżenia, Halka nie chce uwierzyć w prawdę. W końcu Halka, nie mogąc dłużej znieść swojej rozpaczy, chce spotkać się z Januszem, lecz zostaje odtrącona i wyprowadzona z dworu. Akt III: Akcja przenosi się na wieś. Górale rozmawiają o nadchodzącym weselu Janusza, podczas gdy Halka pogrąża się w obłędzie, widząc, jak jej ukochany żeni się z inną kobietą. Akt IV: Podczas wesela w kościele Halka, już obłąkana, przychodzi na plac przed kościołem. Jontek w swojej arii wyraża ból z powodu zdrady, a Halka, w chwili chwilowego przebudzenia, widzi Janusza i Zofię. Opanowana przez żal i zemstę, zbiera drewno i chce podpalić kościół, lecz ostatecznie rzuca się z góry do rzeki, kończąc swoje życie. „Halka” jest operą, która zrewolucjonizowała polską scenę dramatyczną. Zyskała popularność nie tylko w Polsce, ale także poza granicami kraju – była wystawiana m.in. w Pradze, Meksyku, Mongolii, Chinach, Japonii i na Kubie. Opera była ważnym elementem repertuaru Teatru Wielkiego w Warszawie w drugiej połowie XIX wieku, obok innych dzieł, takich jak „Żydówka” Halévy'ego. Halka stała się symbolem narodowego charakteru polskiej opery, która oddaje głos polskiemu ludowi i jego cierpieniom, nie zapominając o wyższych warstwach społecznych. Dzięki swojej muzyce i dramatyzmowi opera Moniuszki na stałe weszła do kanonu polskiego dziedzictwa muzycznego.
